Po co zadawać pytania?

      Na to pytanie najlepiej odpowiedziałby sam Sokrates, ale jako że z przyczyn obiektywnych nie może, warto skorzystać z jego spuścizny. Pytania sokratejskie - narzędzie filozofów, wykorzystywane przez psychologów, stosowane, by pogłębić i zweryfikować kierunek analizy jakiegoś zjawiska. Czy warto stosować je w szkole? Odpowiedź jest oczywista, szczególnie w czasach, gdy uczniowie najczęściej odpowiadają na pytania, zamiast ćwiczyć ich zadawanie. A już najgorszym przestępstwem na kształtującej się dopiero samodzielności myślenia jest wpajanie młodym ludziom przekonania o jedynej możliwej prawidłowej odpowiedzi, oczywiście zgodnej z kluczem. W związku z tym powstały moje nowe pomoce dydaktyczne - karty pytań sokratejskich i kwestionariusz dialogu sokratejskiego. Mimo, że czerpią z tego samego źródła, przeznaczone są do innego zastosowania.

          Zasługi Sokratesa są niepodważalne, jest w końcu obok Platona i Sokratesa uznawany za największego filozofa starożytności, a z mądrości i doświadczeń tego myśliciela warto skorzystać na lekcji. Jak na wielkiego człowieka przystało, jego poglądy są nad wyraz uniwersalne i aktualne. 

       Zacznijmy od kart z pytaniami sokratejskimi [ możesz kupić TUTAJ]. Pomoc ta może mieć zastosowanie na różnych przedmiotach, a służy do zgłębiania problemów, weryfikowania hipotez, stawiania pytań kluczowych, ćwiczenia wnioskowania, porównywania, analizowania... czyli między innymi do tego, co niezbędne do napisania pracy maturalnej. Uczniowie zmagają się z pytaniami, które mają formę małych kart opatrzonych rodzajem i jednocześnie celem pytania, oraz z kartą pracy w formie tabeli, nad którą zastanawiają przed sięgnięciem po karty. Zapisują w niej swoje przemyślenia, założenia i pytania kluczowe (oczywiście początkowo będą to pytania prostsze i płytsze, ale mistrzostwo przychodzi z praktyką).

       Na początku ustalamy z uczniami zakres materiału (dział, epokę, nurt, zjawisko, problematykę) i prosimy o sformułowanie hipotezy w formie wstępnego stwierdzenia lub pytania dotyczącego jakiejś wątpliwości. Następnie uczniowie generują jak najwięcej pytań, niezależnie od stopnia ich złożoności i poziomu. Mogą dopytywać o wszystko co oczywiste i nieoczywiste, ucząc się analizować obiekt badania z każdej strony. Mają być dociekliwi i patrzeć na problem wielowymiarowo i z różnych perspektyw. Nie ma tu pytań głupich lub bezcelowych (przynajmniej na początku pracy z narzędziem).  Pod wpływem procesu myślowego, zapoczątkowanego układaniem pytań, powstaną też pierwsze założenia, stwierdzenia, które nasuną się same (o różnym poziomie uogólnienia), a które również należy zanotować. Kiedy powstanie wiele takich pytań do hipotezy (możemy dla ułatwienia określić dolny pułap ilościowy) oraz wyjściowych założeń, zaczyna się zabawa z pytaniami, a uczniowie mogą pracować w parach - wówczas najłatwiej dyskutować, przekonywać, dowodzić i obalać. Większe grupy mogą wprowadzić chaos. 

     Jeśli uczniowie stworzą bardzo podobną hipotezę, mogą pracować z dwiema kartami pracy jednocześnie, jeśli zaś mają różne hipotezy, pracują najpierw na jednym, później na drugim materiale. Wybierają z kart pytań sokratejskich takie, które pogłębią i zweryfikują zadane wcześniej pytania. Zmuszą ich do poszukania odpowiedzi, odrzucenia lub potwierdzenia tezy. Stworzą możliwości głębszej analizy i nauczą, że myślenie to najpierw zadawanie celnych pytań i próba poszukania odpowiedzi głębiej - w materiale źródłowym, w analizie motywacji ludzi, w logicznych połączeniach faktów, w podawaniu argumentów do najdrobniejszych stwierdzeń, w wyszukiwaniu analogii i poszukiwaniu prawdy. Wnioski najlepiej zebrać w formie podsumowującej refleksji, by uczniowie mieli szansę odpowiedzieć na pytania, co dało im takie pogłębione roztrząsanie problemu, czego się dowiedzieli, również o sobie, jak wykorzystają tę metodę i do czego może im się przydać w przyszłości. Przykładowe pytania w karcie pracy umieszczam poniżej.

           Innym narzędziem jest dostępny w dokumencie kwestionariusz dialogu sokratejskiego. Można go wykorzystać do przeanalizowania założeń jakiejś postaci, które przyjęła w związku z trudną sytuacją, wzbudzającą silne emocje. Wiadomo, że w takich momentach często podejmujemy pochopnie decyzje i wyciągamy wnioski bez analizowania sytuacji, opierając się na zalewających nas emocjach. Wykonanie tego zadania pozwala też wniknąć w umysł i serce innego człowieka i przewartościować jego myślenie. 

Dlatego należy brać pod uwagę głównie bohaterów dokonujących kontrowersyjnych wyborów, czasem nieprzemyślanych decyzji, dopuszczających do głosu zbyt silne emocje lub wręcz odwrotnie - tłumiących uczucia z jakichś względów, takich Judymów i Ziembiewiczów (tego typu bohaterów w literaturze i historii nie brakuje). Uczy to młodych ludzi dystansowania się do emocji w chwilach silnego pobudzenia i rozumowego podejścia do problemów, ale też pomaga w szukaniu konstruktywnych rozwiązań. Pokazuje, że technikę dialogu sokratejskiego można zastosować we własnym życiu. Dlatego warto skorzystać z kwestionariusza na godzinie wychowawczej.

         A jak Wam się podoba te metody? Jak je dostosujecie do własnych potrzeb? Czy warto prowokować uczniów do zadawania pytań? Jakie mogą być tego korzyści, a jakie zagrożenia? Owocnego udzielania odpowiedzi.

Kasia Polak